Φανουρόπιτα της γιαγιάς

Η που συνοδεύει την φανουρόπιτα της γιαγιάς ή του Άγιου Όρους.
Ευχή φανουρόπιτας την ώρα που «καταδέχεται τάμα» ο Άγιος Φανούριος, «Άγιε μου Φανούριε, φανέρωσέ μου το… και θα σου κάνω μια φανουρόπιτα για την ψυχή της μάνας σου!» . Με ταπεινό αντάλλαγμα μια φανουρόπιτα και μια ευχή, ο Άγιος Φανούριος και η φανουρόπιτα φανερώνει ό,τι ο καθένας ποθεί. Η ευχή της φανουρόπιτας είναι αρκετή, ώστε ο Άγιος Φανούριος να φανερώσει χαμένα αντικείμενα, πρόσωπα, δουλειά, ακόμα και υγεία. Με μια ευχή της φανουρόπιτας από τα χείλη της γιαγιάς ή μοναχών του Άγιου Όρους, βρίσκεις ακόμη και …γαμπρό (ή νύφη). 

Μοιράζει απλόχερα ο Άγιος Φανούριος, στις 27 Αυγούστου, με μια ευχή, και με μόνο αντάλλαγμα την ταπεινή φανουρόπιτα.

Ο ολιγαρκής Άγιος Φανούριος σκορπά τη γενναιοδωρία του και ικανοποιείται με μια φανουρόπιτα, από μόνο 7 ή 9 υλικά. Λάδι, ζάχαρη, κρασί, πορτοκάλι, σόδα, κανελογαρίφαλα, αλεύρι, με τα 7 λιτά υλικά της φανουρόπιτας, ο Άγιος Φανούριος «φανερώνει» την ευχή. Προσθέτοντας σταφίδες και ξηρούς καρπούς, τα υλικά γίνονται 9, κι ο Άγιος Φανούριος μπορεί να κάνει θαύματα. Ο Άγιος Φανούριος, κάνει «μαγικά» με τη φανουρόπιτα, από αυτά που επιτρέπουν ακόμη και οι μοναχοί του Άγιου Όρους. Ό Άγιος Φανούριος, με την ευχή και τη φανουρόπιτα της γιαγιάς, παντρεύει, τα ορθόδοξα μυστήρια με τις λαϊκές μας παραδόσεις. Εφτά μυστήρια της εκκλησίας, εφτά μέρες της δημιουργίας, εννιά τάγματα αγγέλων. Μπορούμε να προσθέσουμε μπαχαρικά και ξηρούς καρπούς, αλλά τα καλούδια για μια φανουρόπιτα της γιαγιάς έχουν πάντα μονό αριθμό. Και, ας μην ξεχνάμε, η φανουρόπιτα ως «εθιμικός άρτος», που φτιάχνεται και στις μονές του Άγιου Όρους, είναι πάντα νηστήσιμη. Η φανουρόπιτα  σε κάθε παραλλαγή της, είναι γεμάτη αρώματα, αλλά ποτέ δεν περιέχει αυγά και ζωικά λίπη. Αλλιώς δεν πιάνει το τάμα, η ευχή της φανουρόπιτας μένει ανεκπλήρωτη. Αυτά τα λένε οι παραδόσεις για τον Άγιο Φανούριο.

Ο Άγιος Φανούριος φανερώνει με μια φανουρόπιτα «κλεμμένα ζα και τα χαμένα πράγματα”. Αλλού λένε ότι, αν του τάξεις φανουρόπιτα «ο Άγιος Φανούριος σού φέγγει» και σου φανερώνει τον καλό το δρόμο. Δεν είναι τυχαίο ότι αναπαρίσταται, όχι φυσικά με φανουρόπιτα, αλλά με κερί αναμμένο, να φωτίζει το δρόμο. Στην Κύπρο, στην Κρήτη και αλλού, με την ευχή της φανουρόπιτας, ο Άγιος Φανούριος φανερώνει στις ανύπαντρες το ταίρι τους. Στη Φλώρινα, οι ανύπαντρες κοιμούνται με ένα κομμάτι φανουρόπιτα στο προσκεφάλι, για να φανερώσει ο Άγιος Φανούριος έναν «ονειρεμένο» σύζυγο. Αν αυτά φαίνονται εντελώς πατριαρχικά, υπερβάλλουμε, ξεχνώντας ότι οι παραδόσεις είναι άλλης εποχής.

Ο θρύλος σχετικά με την ευχή της φανουρόπιτας και τη μητέρα του Άγιου Φανουρίου αντανακλά και αυτός πατριαρχικές αντιλήψεις.

“Όσοι επικαλούνται τον Άγιο Φανούριον […] λέγουν: Θεός σχωρέσ’ τη μητέρα του Αγίου Φανουρίου. Θεός σχωρέσ’ την.” Αυτά μας λέει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης για τη φανουρόπιτα, στο διήγημά «Γουτού Γουπατού», αναφερόμενος στη Σκιάθο των αρχών ταυ 20ου αιώνα.

Στην ψυχή της μάνας του αναφερόταν ο Άγιος Φανούριος, όταν έλεγε «Πάρτε να σ’χωρέστε», μοιράζοντας τη φανουρόπιτα. Δεκάδες οι παραλλαγές της συνταγής για φανουρόπιτα, δεκάδες και όσα «ακούει» ο Άγιος Φανούριος για την αμαρτωλή μητέρα του. Ο Άγιος Φανούριος, λένε, τάζει φανουρόπιτα για να συγχωρεθεί μια μάνα σκληρή με τον ίδιο, τους φτωχούς και τους αδυνάτους. Αλλού στην Ελλάδα θρυλείται ότι η μητέρα του ήταν ειδωλολάτρισσα και αρνήθηκε να ασπαστεί τον Χριστιανισμό. Σύμφωνα με μια άλλη σκοτεινή εκδοχή, διαδεδομένη στη Ρόδο, η μητέρα, αν δεν εκδιδόταν, ήταν σίγουρα «ελευθερίων ηθών».

Χάρη στην ετυμολογία ή την παρετυμολογία του ονόματος και στην ευχή του, ο Άγιος Φανούριος, με μια φανουρόπιτα, μας «φανερώνει». Κι όμως, ως τον 14ο αιώνα ήταν ένας Άγιος «αφανής». Ο Άγιος Φανούριος και η φανουρόπιτα μάς φανερώθηκαν τυχαία, κατά την αναστήλωση των τειχών της πόλης της Ρόδου. Κατά τη διάρκεια των εργασιών, αποκαλύφθηκε ένας μισογκρεμισμένος ναός στον οποίο υπήρχαν πολλές παλιές εικόνες. Η πιο καλοδιατηρημένη, λέει η παράδοση, αναπαριστούσε έναν άγιο με ρωμαϊκά στρατιωτικά ρούχα που κρατούσε κερί και Σταυρό. Στην εικόνα, πιθανότατα τοιχογραφία, διακρινόταν αχνά το όνομα «Ο Άγιος Φανώ». Γύρω από την εικόνα υπήρχαν 12 παραστάσεις που απεικόνιζαν τον βίο και τα μαρτύριά του. Το όνομα «Άγιος Φανούριος» απέδωσε ο Μητροπολίτη Ρόδου Νείλος, αναστηλώνοντας το εκκλησάκι και αφιερώνοντάς το στον «νεοφανή». Ο Μητροπολίτης καθιέρωσε ημερομηνία εορτασμού την 27η Αυγούστου, ημέρα εύρεσής της εικόνας, και ο Άγιος Φανούριος ανακηρύχθηκε πολιούχος της Ρόδου.

Ο Άγιος Φανούριος λατρεύεται έκτοτε και η λατρεία του διαδίδεται, μαζί με την φανουρόπιτα, πρώτα στην Κρήτη και την Κύπρο.

Την ιδιαίτερη αγάπη των Κρητικών φανερώνει ο θρύλος, σύμφωνα με τον οποίο έσωσε με θαύμα τρεις χριστιανούς ιερείς από πειρατές. Ιδιαίτερη είναι η λατρεία του και στην Κύπρο, όπου υπάρχει η σπηλιά του Αγίου Φανουρίου, στον κατεχόμενο Άγιο Γεώργιο Κερύνειας. Κατά την παράδοση, ο Ἀγιος, καταδιωκόμενος από Σαρακηνούς, κρύφτηκε σε βραχώδη ακρογιαλιά, μέσα σε σπήλαιο, όπου βρίσκεται το εικόνισμά του. Ιστορικές πληροφορίες αντλούμε από τον ελληνικό κώδικα του Βατικανού 1190, το Νέο Λειμωνάριο, τον Συναξαριστή και την ακολουθία του Αγίου. Συμπληρωματικά στοιχεία βρίσκουμε σε τοιχογραφίες με σκηνές από τον βίο του Αγίου Φανουρίου στο παρεκκλήσι της Μονής Βαλσαμονέρου.

Ο για πολλά χρόνια αφανής Άγιος Φανούριος και η φτωχική φανουρόπιτα έχουν, λοιπόν, μια πλούσια ιστορία.

Άγιος Φανούριος και η φανουρόπιτας, με τις τόσες παραλλαγές της στην Ελλάδα, είναι τροφή για σκέψη. Πλούσια σε θρησκευτικές, λαογραφικές, γαστρονομικές πληροφορίες, που τροφοδοτούν ακόμη και σύγχρονες συζητήσεις, όπως αυτή για την πατριαρχία. Πάνω από όλα, όμως η ευχή της φανουρόπιτας, είναι τροφή για την ψυχή. Τροφή που μας κάνει να εγκαταλείψουμε την πολιτική ορθότητα του σήμερα και να αφεθούμε στην αθώα «μαγεία» του χθες. Που μας επιτρέπει, έστω στις 27 Αυγούστου, να ζητάμε, με μια αρωματική φανουρόπιτα, «Άγιε μου Φανούριε, φανέρωσέ μου το…».