Η Σαρακοστή έφτασε. Στη νεοελληνική θρησκευτική παράδοση η εποχή αυτή αποτελεί τη σπουδαιότερη και μεγαλύτερη περίοδο νηστείας, οπού οι πιστοί πρέπει να απέχουν ολοκληρωτικά από το κρέας, το ψάρι, το λάδι, τα γαλακτοκομικά και το κρασί, ώστε να προετοιμαστούν καλύτερα για το Πάσχα. Με αφορμή, λοιπόν, τη νηστεία της Σαρακοστής, θα προσπαθήσουμε να περιηγηθούμε στην ιστορία αυτής της πρακτικής.
Η νηστεία, φυσικά, δεν συναντιέται μονάχα στην χριστιανική παράδοση, αφού λίγο ως πολύ, σε όλες τις θρησκείες θα συναντήσουμε θεσμοθετημένες τελετουργικές νηστείες, με διαφορετική μορφή. Παρόλα αυτά στην κλασική αρχαιότητα, αν και αναφέρονται περιπτώσεις όπου οι αρχαίοι νήστευαν. Η νηστεία, ωστόσο, δεν αποτελούσε ξεκάθαρα θεσμοθετημένη θρησκευτική πρακτική. Αυτό είναι λογικό αν σκεφτούμε, ότι η αρχαία ελληνική θρησκεία δεν είχε κάποιο ξεκάθαρο δόγμα. Παράλληλα δεν υπήρχε κάποιο οργανωμένο ιερατείο, που θα μπορούσε να επιβάλει τέτοιου είδους πρακτικές. Βέβαια σε κάποιες γιορτές, η παράδοση φαίνεται να απαιτούσε τη νηστεία. Έτσι οι Αθηναίες, που συμμετείχαν στα Θεσμοφόρια, την ετήσια γιορτή της Δήμητρας, νήστευαν κατά την τρίτη μέρα της γιορτής.
Η νηστεία φαίνεται να ήταν περισσότερο συνδεδεμένη με το πένθος, όπως τουλάχιστον φαίνεται από έναν στίχο στις Νεφέλες του Αριστοφάνη:
Πολλές φορές που κάνουμε οι θεοί νηστεία, όταν ίσως πενθούμε είτε τον Σαρπηδόνα, είτε τον Μέμνονα, εσείς κάνετε σπονδές και γελάτε.
Στο πλαίσιο αυτό φαίνεται πως η νηστεία νοούταν σαν ολοκληρωτική αποχή από την τροφή, αφού η λέξη ἀπαστία, που χρησιμοποιείται, σημαίνει ακριβώς αυτό.
Πιο συχνές είναι οι αναφορές για τα θεραπευτικά οφέλη της νηστείας Στα γραπτά του Ιπποκράτη και του Γαληνού η νηστεία, είτε με τη μορφή της αποχής από συγκεκριμένες τροφές, είτε με τη μορφή της ολοκληρωτικής αποχής, χρησιμοποιείται ως θεραπευτική μέθοδος. Αντίστοιχα γνωρίζουμε πως πρακτικές νηστείας εφαρμόζονταν στους ασθενείς που επισκέπτονταν τα Ασκληπιεία, τα ιερά του Ασκληπιού, που κατά κάποιο τρόπο αποτελούσαν τα νοσοκομεία της αρχαιότητας. Τα θεραπευτικά οφέλη της νηστείας φαίνεται πως αναγνώριζε και ο αυτοκράτορας Βεσπασιανός, ο οποίος νήστευε ολοκληρωτικά μια φορά το μήνα.
Πιο κοντινή στην μορφή της χριστιανικής νηστείας, που είναι σχεδόν χορτοφαγική, είναι η διατροφή που προτεινόταν από διάφορες φιλοσοφικές σχολές. Οι πυθαγόρειοι θεωρούσαν πως η κατανάλωση κρέατος θα έπρεπε να αποφεύγεται. Η αντίληψη αυτή συνδέεται με την διδασκαλία τους σχετικά με την μετενσάρκωσή, αφού οι ψυχές των ζώων, ήταν άλλοτε, ή θα ήταν στο μέλλον ψυχές ανθρώπων. Αντίστοιχα, ο Πλάτων πίστευε πως στην ιδανική Πολιτεία η διατροφή θα έπρεπε να είναι αποκλειστικά χορτοφαγική, χωρίς ωστόσο να εξηγεί το γιατί.
Ο Διογένης ο Κυνικός συνέστηνε την χορτοφαγία γιατί με αυτό τον τρόπο καταλαγιάζει η σεξουαλική επιθυμία, μια άποψη με την οποία συμφωνούσε και ο πλατωνικός Σωκράτης. Δεν είναι παράλογο να σκεφτούμε πως αυτές οι απόψεις επηρέασαν και τη χριστιανική σκέψη, ο τρόπος, όμως, με τον οποίο διαμορφώθηκε η χριστιανική νηστεία θα μας απασχολήσει στο επόμενο μας άρθρο.