Κόλλυβα, η ιστορία & ο συμβολισμός

Ένα θρεπτικό και νόστιμο γλυκό που έχουμε συνδυάσει με την γλυκιά ανάμνηση των αγαπημένων μας.
Πρόκειται φυσικά για τα κόλλυβα το γλυκό που έχει βάση το βρασμένο στάρι. Τα κόλλυβα σε όλη την Ελλάδα τα προσφέρουμε στα μνημόσυνα και τα Ψυχοσάββατα, σε ανάμνηση των αγαπημένων μας που έχουν αποβιώσει.

Η ονομασία προέρχεται από τη λέξη “Κόλλυβος” που δήλωνε μια μικρή μονάδα βάρους για το ζύγισμα του χρυσαφιού ή το μικρό νόμισμα.

Πιθανόν αυτή η μικρή μονάδα βάρους χρησιμοποιούνταν για να ζυγίζει κόκκους σιταριού. Σιγά σιγά η λέξη κατέληξε να δηλώνει το ίδιο τον κόκκο του σιταριού, όπως μαθαίνουμε από τον Ησύχιο. Άλλοτε πάλι ως κολλυβα αναφέρονται ένα είδος σταρένιου κέικ και οι ξηροί καρποί, τα ¨τρωγάλια¨ ή ¨τρωγήματα¨ των Βυζαντινών.
Η συνήθεια να προσφέρεται στα μνημόσυνα ένα γλυκό από βρασμένο στάρι και όσπρια φαίνεται πως υπήρχε και στην Αρχαία Ελλάδα. Οι μελετητές της αρχαίας θρησκείας θεωρούν πως τα σημερινά κόλλυβα σχετίζονται με την “Πανσπερμία.”

Η πανσπερμία ήταν ένα μίγμα από δημητριακά, όσπρια και άλλους καρπούς, κάποιες φορές, λέει ο Αθήναιος, βρασμένο σε γλυκό κρασί. Το μίγμα αυτό χρησιμοποιούταν σε διάφορες τελετές και φυσικά σε τελετές που αφορούσαν τους νεκρούς.
Τα όσπρια και το σιτάρι, όπως ξέρουμε, συνδέονταν με τη θεά Δήμητρα, μητέρα της βασίλισσας του Κάτω Κόσμου, της Περσεφόνης. Η Περσεφόνη, μας λέει ο μύθος, έμενε έξι μήνες στον Κάτω Κόσμο και έξι μήνες στον επάνω. Σαν την Περσεφόνη οι σπόροι, τα όσπρια και τα δημητριακά, θάβονται το φθινόπωρο για να βλαστήσουν την άνοιξη. Για αυτό το λόγο οι αρχαίοι πίστευαν πως συμβόλιζαν τον κύκλο της ζωής, τη γονιμότητα και την αναγέννηση.

Υλικά σαν το ρόδι, που σχεδόν απαραίτητα χρησιμοποιούμε όταν φτιάχνουμε κολλυβα, κουβαλάνε αυτόν τον πανάρχαιο συμβολισμό. Εύκολα, λοιπόν, καταλαβαίνουμε γιατί τα κολλυβα σχετίζονται με τη μνήμη των νεκρών, αφού συμβόλιζαν την ίδια τη βασίλισσα του Άδη και τον κύκλο της ζωής. Αργότερα, όταν πια επικράτησε ο Χριστιανισμός, τα κολλυβα κατέληξαν να συμβολίζουν την πίστη για την Ανάσταση των νεκρών.

Μάλιστα τα απαραίτητα υλικά αναφέρονται σε ένα σατιρικό ποίημα του Πτωχοπρόδρομου, γραμμένο πριν 850 χρόνια. Όταν διαβάζουμε αυτούς τους στίχους είναι σαν να διαβάζουμε μια σύγχρονη συνταγή.

Οὐ θέλουν εἰς τὰ κόλλυβα τῶν προτελευτησάντων
ἀμύγδαλα, ῥοΐδια, καρυδοκουκουνάρια,
καὶ καναβούριν καὶ φακὴν καὶ στραγαλοσταφίδας;
Βασικά υλικά για τα κολλυβα είναι, όπως είπαμε, το βρασμένο σιτάρι και η κρυσταλλική ζάχαρη. Υπάρχει, όμως, απίστευτη ποικιλία υλικών. Έτσι για παράδειγμα στην Κρήτη χρησιμοποιούν στραγάλευρο, αλλού γαλέτα ή σουσάμι, Στην Πελοπόννησο μαϊντανό, ενώ αλλού δυόσμο. Συνήθως τα κόλλυβα στολίζονται είτε με τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν στην παρασκευή τους, είτε με ασημένια και λευκά κουφέτα.

Σύμφωνα με μια αντίληψη τα υλικά πρέπει να είναι 9 όσα τα αγγελικά τάγματα. Το στάρι συμβολίζει τη γη ενώ η ζάχαρη την γλυκύτητα του Παραδείσου. Οι σταφίδες μας θυμίζουν το Χριστό που στο Ευαγγέλιο ονομάζεται «Άμπελος αληθινή». Ο μαϊντανός ή ο δυόσμος μας φέρνουν στο νου τον χλοερό τόπο της ανάπαυσης και το ρόδι τη λαμπρότητα του Παραδείσου. Η μυρωδάτη κανέλλα σχετίζεται με το μύρο που άλειψαν οι μυροφόρες τον Χριστό. Τα καρύδια και τα αμύγδαλα είναι σύμβολα γονιμότητας, ενώ τέλος τα κουφέτα θυμίζουνε τα κόκκαλα που μονό αυτά δεν λιώνουν.
Σήμερα μπορούμε να γευτούμε κολλυβα σε όλη την Ελλάδα με πολλές παραλλαγές. Όπως, όμως, κι αν τα γευτούμε πάντα θα έχουμε στο νου μας τη γλυκιά θύμηση όσων αγαπήσαμε.
Δες εδώ την παραδοσιακή συνταγή για κόλλυβα: