Μελομακάρονα συνταγή και τα έθιμα τους

Και μόνο το άκουσμα της λέξης «μελομακάρονα», φέρνει αμέσως στο μυαλό και στην καρδιά τη λέξη «Χριστούγεννα». Με το που λες «μελομακάρονα» μπορείς να μυρίσεις να περιχύνονται με καυτό σιρόπι, σύμφωνα με τη συνταγή. Και δεν είναι μόνο μία η συνταγή για τα μελομακάρονα. Δεκάδες συνταγές για μελομακάρονα, πασπαλισμένα με καρύδια, σοκολατένια της Αργυρώς Μπαρμπαρίγου. Κάθε συνταγή κι ένα μυστικό. Ήδη στις αρχές του Δεκέμβρη, αρχίζουμε να αναζητάμε συνταγές για μελομακάρονα. Όμως, όποια συνταγή για μελομακάρονα κι αν επιλέξουμε -με σιρόπι, σοκολατένια, της Αργυρώς Μπαρμπαρίγου – μοιραζόμαστε όλοι ένα κοινό μυστικό. Μοιραζόμαστε τη χαρά για τον ερχομό των Χριστουγέννων και τη γέννηση του Χριστού.

Πόσοι, όμως, γνωρίζουν αυτό το μυστικό; Ότι τα μελομακάρονα είναι, στην πραγματικότητα, ένα γλυκό, αν όχι με αρχαία ελληνική συνταγή, σίγουρα αρχαία ελληνική καταγωγή. Υπό αυτή την έννοια, τα μελομακάρονα είναι ένα γλυκό … περίπου ειδωλολατρικό. Είναι πολλά τα ελληνικά χριστιανικά έθιμα που οι ρίζες τους χάνονται βαθιά στο προχριστιανικά χρόνια. Αυτό ισχύει και για τη συνταγή για τα μελομακάρονα, όχι, βέβαια για τα μελομακάρονα με σοκολάτα ή αυτά της Αργυρώς Μπαρμπαρίγου, αλλά για τα αρχαία μελομακάρονα, τις μελιτόεσσες ή μελιτούττες. 

Οι αρχαίοι Έλληνες, στην προσπάθειά τους να εξευμενίσουν τους φόβους τους και να ερμηνεύσουν τα μυστήρια του Κάτω Κόσμου, επινόησαν φανταστικά πλάσματα. Πρόκειται για τους «Κήρες», ψυχές που ζούσαν στον Άδη. Πιστευόταν ότι την τελευταία μέρα των Ανθεστηρίων, γιορτή του Διονύσου και του χθόνιου Ερμή, άνοιγαν οι πύλες του Άδη. Σύμφωνα με τη δοξασία, οι ψυχές ανέβαιναν στη γη και επιδίδονταν σε ανώδυνα πειράγματα σε βάρος των ανθρώπων. Οι άνθρωποι, για να εξευμενίσουν τους «Κήρες», έφτιαχναν τη μελιτούττα ή μελιτόεσσα, μικρές μελόπιτες, από μέλι και αλεύρι. Οι άνθρωποι πρόσφεραν στον Άδη και τις ψυχές μελομακάρονα φτιαγμένα με κάποια αρχαία συνταγή. Είναι απίθανο η συνταγή για τα «αρχαιοελληνικά μελομακάρονα» να ταυτίζεται με τις μεταγενέστερες, βασιζόταν όμως στις ίδιες πρώτες ύλες. 

Κατά μια δεύτερη εκδοχή, η συνταγή για τα μελομακάρονα είναι μετεξέλιξη των γλυκών που φτιάχνονταν κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο. Τον Δεκέμβριο οι Έλληνες γιόρταζαν τον θεό Ήλιο και τον τιμούσαν για το φως της μέρας που άρχιζε να μεγαλώνει. Στα ελληνιστικά χρόνια, η γιορτή του Ήλιου ήταν το «Τριέσπερον». Παρομοίως, οι Ρωμαίοι γιόρταζαν στις 25 Δεκεμβρίου τα γενέθλια του «Αήτηττου Ήλιου». Σε αυτές τις γιορτές, οι άνθρωποι προσέφεραν γλυκά παρασκευάσματα, με βάση το αλεύρι, το μέλι και τους ξηρούς καρπούς. Δεν είναι, λοιπόν, απίθανο, η συνταγή για τα μελομακάρονα να είναι τόσο παλιά όσο και αυτές οι γιορτές. 

Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια, οι γιορτές προκάλεσαν την αντίδραση Εκκλησίας, γιατί συντηρούσαν την ειδωλολατρία και ανέκοπταν τη διάδοση του Χριστιανισμού. Συνεπώς, με τον 62ο κανόνα της Εν Τρούλλω Οικουμενικής Σύνοδου ή Πανθέκτης, οι γιορτές του Ήλιου κηρύχθηκαν παράνομες και εξαφανίστηκαν. Όχι, όμως, και τα μελομακάρονα. Το πιθανότερο, μάλιστα, είναι ότι στα βυζαντινά χρόνια προστέθηκαν στη συνταγή μέλι και καρύδια. Το μέλι και τα καρύδια είναι προαιώνια σύμβολα γονιμότητας και ευζωίας και ήταν εύλογο να ενσωματωθούν στις συνταγές. Είναι, επίσης, βέβαιο ότι στα βυζαντινά χρόνια η συνταγή για τα μελομακάρονα συνδέθηκε με τις γιορτές του Δωδεκαημέρου των Χριστουγέννων. 

Πατρίδα για τη συνταγή μελομακάρονα είναι η Μικρά Ασία

Τα μελομακάρονα την πλέον χαρακτηριστική χριστουγεννιάτικη συνταγή καθιέρωσαν οι κάτοικοι της Μικράς Ασίας. Η συνταγή περιλάμβαναν φοίνικες ή φοινίκια -χουρμάδες-, εξ ου και  ονομάζονται και φοινίκια. 

Η απειράριθμες συνταγές, με σιρόπι, σοκολάτα αλλά κα τα μελομακάρονα της Αργυρώς Μπαρμπαρίγου, δηλώνουν ένα και μόνο πράγμα ότι είναι το απόλυτο χριστουγεννιάτικο γλυκό. Οι μόνοι που μπορούν να τα συναγωνιστούν είναι οι κουραμπιέδες. «Η βασιλόπιτα, μετά των υπασπιστών της μελομακάρονων και κουραμπιέδων». Έτσι αναφέρονται τα δύο αγαπημένα χριστουγεννιάτικα γλυκά στα «Μικρασιάτικα Χρονικά» του 1963. Κι είναι πολλές ακόμη οι παραδόσεις που συνδέονται με τις συνταγές για τα μελομακάρονα, όπως αυτή του νεκρόδειπνου των αρχαίων. Αυτό, όμως, είναι θέμα για κάποιο άλλο άρθρο.

Πηγές:

Ιστοσελίδες

http://www.mixanitouxronou.gr/i-tafi-stin-archea-ellada-i-peripiisi-tou-nekrou-i-mirologistres-i-vradines-kidies-ta-nekrodipna/

https://www.latsis-foundation.org/content/elib/book_2/kerameikos_gr.pdf

Γενική βιβλιογραφία

Σπύρος Ασδραχάς, “Το μερίδιο του νεκρού: Νεκρόδειπνα (Πάτμος – Κρήτη).,” Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών (ΙΙΕ) / Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (ΕΙΕ), 05-Dec-1995.

http://www.ecclesia.gr/greek/press/theologia/material/2009_3_4_Boumis.pdf (πενθέκτη οικουμενική σύνοδος)

Διαβάστε όλο το άρθρο: http://www.mixanitouxronou.gr/i-tafi-stin-archea-ellada-i-peripiisi-tou-nekrou-i-mirologistres-i-vradines-kidies-ta-nekrodipna/

(http://www.ekivolos.gr/O%20thanatos%20kai%20h%20tafh%20sthn%20arxaia%20Ellada.htm)

Απόσπασμα από το βιβλίο της Άρτεμις Σκουμπουρδή, «Αθήνα: Μια πόλη μαγική» (Αθήνα, 2006, εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ)

Βαρβούνης Μανόλης Γ., Μελετήματα ελληνικής λαογραφίας Εθιμική και θρησκευτική λαογραφία

Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους

Έντουαρντ Κάρπεντερ, Παγανισμός και χριστιανική θρησκεία, εκδόσεις περίπλους, αθήνα 2002

Κυριακίδου Νέστορος Άλκη, Ο Δώδεκα Μήνες, τα Λαογραφικά, Μαλλιάρη Παιδεία, Θεσ/νικη 1982

Λεκατσάς Παναγής, η Καταγωγή των θεσμών των εθίμων και των δοξασιών, Αθήνα 1951

https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/search.html?lq=%CF%86%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B9&dq=